Blog: Homo zapiens, homo universalis, homo mobilus

Homo zapiens, homo universalis, homo mobilus

Μέσα από μια μακρά διαδικασία διαμόρφωσης, σύμφωνα με τα πορίσματα της επίσημης επιστήμης, ο άνθρωπος εδώ και μερικές χιλιετίες έγινε homo sapiens. Ο άνθρωπος αυτός σκεφτόταν, δρούσε και δημιουργούσε με γνώμονα τη λογική και μέσα στα πλαίσια μιας κοσμοαντίληψης, που θέλει το σύμπαν και τα εντός αυτού όντα του να κινούνται ισόρροπα. Σήμερα όλοι εμείς υπερηφανευόμαστε που έχουμε ως βασικό γνώρισμα τη σοφία, το στοιχείο που μας διαχωρίζει από όλα τα άλλα έμβια όντα του πλανήτη μας. Υπήρξαν εποχές στο παρελθόν που η κατάκτηση της σοφίας, όσο αυτή ήταν εφικτή, αποτελούσε ιδεολογία και επιδίωξη τόσο του ατόμου, όσο και του κοινωνικού μορφώματος, στο οποίο αυτό το άτομο ανήκε. Οι αρχαιοελληνικές «πόλεις - κράτη» λ.χ. είχαν αυτή την ιδεολογία.

Με το πέρασμα των αιώνων και εξ αιτίας δημογραφικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών καταλήξαμε στη διαμόρφωση ενός νέου τύπου ανθρώπου, γνωστού ως homo economicus¹.

Ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τον Adam Smith και υιοθετήθηκε στη συνέχεια από όλους τους οικονομολόγους. Είναι το λογικό ον, το οποίο αφορμώμενο από το προσωπικό συμφέρον του αναπτύσσει οικονομική δραστηριότητα και ρυθμίζει τη συμπεριφορά του αναλόγως του οικονομικού του συμφέροντος.

Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του homo economicus είναι συνυφασμένα με τον τρόπο θεώρησης της ζωής και της καθημερινής συμπεριφοράς του. Μόνιμος στόχος του είναι η βελτίωση της παραγωγικότητας. Λειτουργεί ανταγωνιστικά στα πλαίσια των παραδεκτών ηθικών και νομικών κανόνων και επιδιώκει την αύξηση των οικονομικών απολαβών και την απόλαυση, όσο το δυνατόν, περισσότερων υλικών αγαθών. Αντιλαμβάνεται ότι η άνοδος στο κοινωνικό status επιτυγχάνεται μέσω του πλούτου και της οικονομικής ισχύος.

Είναι ο άνθρωπος «καταναλωτής», ο παίκτης του χρηματιστηρίου, αυτός που ρισκάρει σε επενδύσεις, ο εφευρέτης νέων προϊόντων, αυτός που εκμεταλλεύεται τις ευκαιρίες, αυτός που «μυρίζεται» το κέρδος σε κάθε οικονομική δραστηριότητα.

Αυτός ο σύγχρονος άνθρωπος προσπαθεί να αντιμετωπίσει ορθολογικά τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, είναι διαρκώς σκεπτόμενος, είναι συμφεροντολόγος, ενεργητικός, επιθετικός και οραματιστής. Είναι ο άνθρωπος που θέλει να δαμάσει τη φύση, είναι ο τεχνοκράτης, ο διεθνιστής, ο οπαδός της πολυπολιτισμικότητας και του οικουμενισμού.

Ο γεωργός που με την εντατική και επιστημονική καλλιέργεια του χωραφιού του στοχεύει στην αύξηση της παραγωγής και την ποιότητα του προϊόντος του, ο κτηνοτρόφος που εκτρέφει με σύγχρονες μεθόδους το κοπάδι του, ο ψαράς που αλιεύει με σύγχρονα αλιευτικά και εκτρέφει σε ιχθυοτροφεία ψάρια, ο βιοτέχνης που αξιοποιεί τις τεχνολογικές δυνατότητες και τις τεχνικές διοίκησης στην επιχείρησή του, ο ιδιώτης επαγγελματίας που τολμά, εφευρίσκει, καινοτομεί, όλοι αυτοί ζουν τον ανταγωνισμό, βελτιώνονται καθημερινά και αποτελούν τους homines economicos².

Στα πλαίσια λειτουργίας της κοινωνίας μας η ύπαρξη του homo economicus είναι πλεονέκτημα γι’ αυτή, εφ’ όσον είναι ενημερωμένος πολίτης, για να μπορεί να αναγνωρίζει την αλήθεια και το ψέμα, εφ’ όσον είναι σε θέση μέσω της παιδείας, γενικής αλλά και οικονομικής, να ξεχωρίζει το λαϊκισμό από την υπεύθυνη άποψη. Ένα τέτοιο άτομο μπορεί να προοδεύσει και να μεγαλουργήσει.

Ο ίδιος όμως ο homo economicus στοχεύοντας στην αύξηση του πλούτου του μετεξελίσσεται ταχύτατα και αυτοδιαμορφώνεται σε homo zapiens, homo universalis και homo mobilus³. Ο γεωργός, ο κτηνοτρόφος, ο ψαράς, ο βιοτέχνης, ο ιδιώτης επαγγελματίας που είναι homo economicus είναι παράλληλα και homo zapiens, homo universalis και homo mobilus.

Ο homo zapiens είναι ο άνθρωπος της τηλεόρασης, που δεν πολυενδιαφέρεται για την είδηση. Το μόνον ενδιαφέρον του για την τηλεόραση εξαντλείται στο ψάξιμο των καναλιών για φτηνή και εύκολη διασκέδαση. Είναι ο άνθρωπος που καταναλώνει προϊόντα τηλεδιαφημίσεων, είναι αυτός που τηλεαγοράζει, τηλεαντιλαμβάνεται, τηλεψηφίζει και τηλεσυμμετέχει. Σε λίγο θα τηλεαγαπά και θα τηλερωτεύεται.

Αυτός ο «γυάλινος» άνθρωπος θέλει να είναι ενήμερος για όλα, για όσα βέβαια του επιτρέπουν να γνωρίζει. Αποδέχεται εύκολα τις πληροφορίες των τηλεοπτικών σταθμών της «ελεύθερης τηλεόρασης», διαβάζει λίγο, σκέπτεται λίγο, θέλει να κάνει πολλά πράγματα με ταχύτητα, είναι ευαίσθητος και ελεήμων στους δυστυχισμένους ανθρώπους ανά την Υφήλιο, αντιδρά μηχανικά, μιλάει πολύ, αλλά δεν επικοινωνεί καθόλου. Έχει μάθει να είναι πολυπολιτισμικός και απορρίπτει γενικώς και αορίστως το ρατσισμό. Μισεί ό,τι είναι εθνικό και θέλει να κινείται με άνεση σ’ όλα τα μέρη του κόσμου.

Έτσι ο Έλληνας αυτός που θα πάει στις βουνοκορφές των Άλπεων για να περάσει τις γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, ο Έλληνας μεσοαστός που θα ταξιδέψει στο Πουκέτ ή στις παραλίες της Νοτιοανατολικής Ασίας, ο Έλληνας μικροαστός που θα εκδράμει στο Παμπόροβο της γειτονικής Βουλγαρίας είναι κατά βάση homo economicus, αφού νομίζει πως το συμφέρον του τον καλεί σ’ αυτούς τους τόπους. Είναι όμως και homo universalis, γιατί έχει μια γενική και διεθνική θεώρηση των πραγμάτων.

Για να είναι όμως κάποιος «in» δεν αρκεί ο προσδιορισμός του ως homo economicus, zapiens και universalis. Πώς είναι δυνατόν να είναι «ολοκληρωμένος» άνθρωπος, αν δεν είναι και mobilus;

Ο homo mobilus διαθέτει το χρόνο του στα κινητά τηλέφωνα. Ασχολείται με την αποστολή και λήψη sms μηνυμάτων, συζητά έχοντας άμεση επαφή με το κινητό του. Μπορεί να στερηθεί τη γυναίκα του, αλλά δεν κάνει ούτε ένα βήμα χωρίς το κινητό του. Κοιμάται έχοντας πλάι του το κινητό και όταν ξυπνήσει η πρώτη κίνησή του είναι να ψάξει το κινητό του.

Αισθάνεται περισσότερο ασφαλής πίσω από τη συσκευή του κινητού του και μεγαλώνει η αυτοπεποίθησή του, όταν το κρατά σφιχτά στο χέρι ή το έχει τοποθετημένο μπροστά στο τραπέζι του. Στην παρέα του θα επιχειρήσει να στείλει ή να λάβει κάποιο μήνυμα ή θα επιδιώξει να μιλήσει, γιατί έτσι θα φανεί «σπουδαίος», αφού οι άλλοι θα τον βλέπουν να μιλάει στο κινητό. Η συσκευή τού δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι είναι επώνυμος, αλλά δεν έχει ουσιαστική επαφή με κανέναν και στην ουσία είναι μόνος του.

Αν ο homo economicus έχει μια λογική ύπαρξης, ο μεταλλαγμένος από homo economicus σε homo zapiens, universalis και mobilus είναι απλά ένα νούμερο εκμεταλλεύσιμο σε κάθε περίπτωση που συμμετέχει ανώνυμα και μαζικά, για να επιβεβαιώνεται και να νομιμοποιείται η ηρεμία της μαζικής κοινωνίας.

Οι αντιφάσεις του καπιταλιστικού συστήματος, η παροχή επιφανειακής εκπαίδευσης, προσαρμοσμένης στη φιλοσοφία της παραγωγής και της οικονομίας, η αποδόμηση της σκέψης από θεσμικά και κυρίως από μη θεσμικά όργανα δημιουργούν ένα νέο τύπο ανθρώπου που πολύ απέχει από αυτόν που θέλουμε με υπερηφάνεια να αποκαλούμε homo sapiens.

Κούζας Ιωάννης, "Μεθόριος", 26-01-2005